Khi nghiên cứu
về lịch sử hình thành và phát triển đô thị tại TP HCM chúng ta có thể thấy, thành
phố là một đô thị tuy còn rất trẻ song có chứa đựng nhiều giá trị văn hóa nhân văn
và văn hóa - lịch sử giao thoa bên trong. Có thể nói Sài Gòn - TP HCM là nơi hội tụ của nhiều nền
văn hóa, thể hiện khá độc đáo bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam ở vùng đất
phía Nam của Tổ quốc.
Ngày nay chúng ta có thể nhìn thấy rất nhiều dấu ấn của người
Việt, người Hoa, người Chăm, người Khơ Me, người Pháp, người Anh, người Ấn,
người Nhật… trên các công trình được xây dựng trong thành phố, trong những sinh
hoạt hàng ngày của cộng đồng dân cư, trong các hoạt động lễ hội… Những giao
thoa của các nền văn hóa đa dạng dựa trên nền tảng bản sắc văn hóa Việt tạo ra
nét đặc trưng của văn hóa và con người Sài Gòn - TP HCM. Một trong những tiêu
chí quan trọng đối với công tác quy hoạch xây dựng và phát triển TP HCM là tiếp
thu những tinh hoa của văn minh nhân loại nhưng phải gìn giữ và bảo tồn truyền
thống của nền văn hóa đa dạng của thành phố, mang đậm tính đặc trưng của miền
đồng bằng sông nước Nam Bộ.
Đã từ lâu Sài Gòn được
hình thành theo một phía của dòng sông (phần tả ngạn), phía Đông của thành phố
được bao bọc bởi dòng sông Sài Gòn như dải lụa xanh ôm ấp, che chở cho thành
phố, trải qua sự tàn phá của các cuộc chiến tranh để đến ngày hôm nay vẫn còn
gần như nguyên vẹn. Trong thời kỳ phát triển và hội nhập, TP HCM đang ngày một
mở rộng và giờ đây, thành phố như muốn ôm lấy dòng sông vào lòng và dòng sông
cũng như muốn chia sẻ vẻ đẹp của mình cho cả hai bờ của nó.
Bán đảo Thủ Thiêm là vùng
đất đặc biệt, nằm cách trung tâm thành phố chỉ một dòng sông, nhưng đã từ bao
năm nay nó vẫn như là mảnh đất bị lãng quên, vẫn còn những cánh đồng trồng lúa,
vẫn còn những vùng đất châu thổ hoang sơ và vẫn còn hệ thống kênh rạch chằng
chịt. Năm 1972 một phương án quy hoạch xây dựng Thủ Thiêm đã được hoạch định do
tập đoàn Doxiadis lập, nhưng dự án quy hoạch nêu trên không thể thực hiện do
nhiều biến cố của cuộc chiến tranh.
Sau năm 1975, Đảng, Nhà
nước và chính quyền TP HCM đã đặc biệt quan tâm đến công tác định hướng quy
hoạch phát triển Thành phố. Năm 1983, Luận chứng kinh tế kỹ thuật cải tạo và
xây dựng TP HCM (TEO) đã được tiến hành nghiên cứu. Ngay từ thời điểm đó, Thủ
Thiêm vẫn tiếp tục được xác định là khu vực phát triển trung tâm mới bên cạnh
khu trung tâm hiện hữu của thành phố. Đến năm 1995 trên cơ sở đồ án tổng mặt bằng
thành phố được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt vào năm 1993, đồ án quy hoạch
chung và quy hoạch chi tiết Thủ Thiêm đã được nghiên cứu. Tuy nhiên do việc
định hướng phát triển thời kỳ này có nhiều biến động nên đã không thu hút được
các dự án đầu tư.
Đến năm 2003, đứng trước
quá trình đô thị hóa diễn ra hết sức mạnh mẽ của thành phố, hơn lúc nào hết Thủ
Thiêm có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc mở rộng trung tâm thành phố,
UBND thành phố đã tiến hành cuộc thi ý tưởng quy hoạch chung và quy hoạch chi
tiết Khu đô thị mới Thủ Thiêm với sự tham gia của các nhà tư vấn hàng đầu của
Việt Nam và quốc tế. Khi đó, một trong những mối quan tâm sâu sắc của Đảng bộ
và chính quyền thành phố đó là làm sao chuyển tải được những nét đặc trưng của
văn hóa thành phố vào công tác nghiên cứu và quản lý quy hoạch xây dựng tại khu
đô thị mới này.
Mối quan tâm đó được thể
hiện rất rõ trong nhiệm vụ quy hoạch chung và quy hoạch chi tiết Khu đô thị mới
Thủ Thiêm đặt ra cho cuộc thi quốc tế là: “Ngoài việc tạo ra một khu trung tâm
mới hiện đại, tiếp thu tinh hoa của nền văn minh và khoa học thế giới, Thủ
Thiêm còn là đô thị mang đậm bản sắc dân tộc và đặc trưng vùng sông nước đồng
bằng Nam Bộ”.
Sasaki - Công ty tư vấn
hàng đầu của Hoa Kỳ đã đạt giải cao trong cuộc thi ý tưởng thiết kế và quy
hoạch bán đảo Thủ Thiêm lên trên và được chọn làm nhà tư vấn chính thức cho
việc triển khai đồ án quy hoạch chung và quy hoạch chi tiết Khu đô thị mới Thủ Thiêm.
Một trong những lý do quan trọng của sự lựa chọn này là phương án quy hoạch đã
lồng ghép được sự chuyển tải các đặc trưng văn hóa của Sài Gòn - TP HCM vào
nghiên cứu quy hoạch. Phương án quy hoạch chung và quy hoạch chi tiết Khu đô
thị mới Thủ Thiêm dựa trên ý tưởng đoạt giải do chính sách kết hợp với Viện Quy
hoạch xây dựng TP HCM lập đã được các cấp có thẩm quyền phê duyệt vào năm 2005.
Là chủ nhiệm của một trong
những phương án dự thi khi đó (Phương án của Trường ĐHKT TP HCM - đạt giải
khuyến khích), chúng tôi phải công nhận phương án của Công ty Tư vấn Sasaki đã
nghiên cứu thành công và “Phương án của họ” đã thể hiện rõ được những nỗ lực
chuyển tải đặc trưng văn hóa của Sài Gòn - TP HCM, đó là 5 ý tưởng chính sau:
Ý tưởng 1: Nối vùng đất
Thủ Thiêm với dòng sông Sài Gòn
Với 8,5km bờ sông Sài Gòn
giờ đây đã có cơ hội được khai thác cả hai bên bờ, không còn một phía như hiện
nay. Dòng sông đã trở thành tài sản vô cùng quý giá góp phần cải thiện cảnh
quan, phát triển giao thông thủy và nâng cao giá trị môi trường, một điều quan
trọng nữa dòng sông đưa đến cảm nhận mới mẻ nhưng không xa rời giá trị văn hóa
đặc trưng mang tính truyền thống vùng sông nước của Sài Gòn xưa và nay.
Ý tưởng 2: Gắn kết Khu đô
thị mới Thủ Thiêm với trung tâm lịch sử của thành phố
Giá trị văn hóa - lịch sử
sẽ được tô đậm và phong phú thêm trong quá trình phát triển thành phố, khu vực
các quận 1, quận 4 đại diện cho sự phát triển của Thành phố trong thể kỷ 19 và
đầu thế kỷ 20, Thủ Thiêm sẽ đại diện cho bước phát triển mới của thành phố của
thế kỷ 21, điều này thể hiện tính liên tục của sự mở rộng về quy mô của TP HCM.
Khu đô thị mới Thủ Thiêm
có vai trò kế thừa, duy trì, tôn tạo những giá trị văn hóa của trung tâm cũ
thành phố và bổ sung những giá trị mới kết tinh từ nền văn minh và khoa học kỹ
thuật của nhân loại. Kích thước các ô phố, các điểm nhấn đô thị, các điểm nhìn
quan trọng đều được nghiên cứu từ 2 trung tâm cũ mới đảm bảo sự gắn kết giữa
các giá trị kiến trúc - cảnh quan của các công trình cũ và nhũng công trình sẽ
được xây dựng mới.
Nội dung bố trí các công
trình ưu tiên đầu tư có tính kế thừa và bổ sung thêm những giá trị văn hóa mới
phù hợp với quá trình tăng trưởng của thành phố: Trung tâm hội nghị và triển
lãm quốc tế, bảo tàng lịch sử, trung tâm tài chính thương mại, quảng trường văn
hóa lịch sử, tháp truyền hình, nhà hát, rạp chiếu phim, sân vận động…
Ý tưởng 3: Giữ gìn sự cân
bằng giữa các công trình xây dựng mới và tôn tạo bảo tồn các không gian mở tự
nhiên
Bán đảo Thủ Thiêm được
hình thành không chỉ là nơi cung cấp các điều kiện sống và làm việc cho nhiều
thành phần dân cư đô thị thành phố. Ở đó còn là nơi cung cấp các loại hình giải
trí đa dạng nhằm tái tạo cuộc sống tinh thần, nâng cao chất lượng cuộc sống và
tăng cường sự hòa nhập với thiên nhiên. Một vùng châu thổ có quy mô diện tích
160 ha phía Nam của bán đảo được giữ lại gần như nguyên vẹn các đặc tính tự
nhiên. Đây là vùng đất màu mỡ cho các nhà sáng tác nhằm làm tăng đặc trưng giá
trị văn hóa - nhân văn của con người đồng bằng sông nước Nam bộ, giúp cho con cháu
các đời sau có thể hình dung được các hoạt động đời sống của ông cha mình.
Phương án quy hoạch tổng
mặt bằng xác định có chọn lọc những khu vực được san lấp và khu vực không được
san lấp, giữ gìn và tôn tạo các dòng kênh rạch hiện hữu, khai thông và mở mang
thêm các hồ lớn nhằm cải tạo và duy trì lượng nước tránh ngập lụt, tận dụng các
cảnh quan thiên nhiên phát triển các không gian mở nhằm hình thành một đô thị
gần gũi với thiên nhiên, đây là nét đặc trưng của các đô thị vùng đồng bằng Nam
bộ. Đó là nét độc đáo của đô thị trung tâm mới của thành phố.
Ý tưởng 4: Tăng cường mật
độ và cấu hình đô thị nén tại CBD
Giải pháp áp dụng lý
thuyết đô thị nén, một xu hướng tương đối thịnh hành hiện nay tại các đô thị
phát triển trên thế giới. Giải pháp này nhằm phát huy tối đa hiệu quả sử dụng
đất của đô thị, đồng thời cũng mang lại diện mạo hiện đại cho thành phố.
Ý tưởng 5: Phát triển đô
thị bảo đảm tính linh hoạt đáp ứng các thay đổi và tăng trưởng của thành phố
Phương án quy hoạch có
tính đến khả năng tăng trưởng và biến động, cung cấp bộ khung sử dụng đất,
không gian mở và giao thông đáp ứng sự phát triển theo thời gian. Các lô đất
xây dựng đều được nghiên cứu để có vị trí, quy mô, mục đích sử dụng thích ứng
với sự phong phú về nhu cầu của người dân thành phố (một cộng đồng dân cư rất
đa dạng về văn hóa).
Như vậy, ngay từ khi lập
nhiệm vụ quy hoạch và trong quá trình nghiên cứu thiết kế cụ thể, những đặc
trưng cơ bản của văn hóa Sài Gòn - TP HCM đó là: văn hóa vùng sông nước đồng
bằng Nam bộ, sự đa dạng về con người, khả năng thích ứng với thiên nhiên và
hoàn cảnh, sức mạnh và khát khao vươn lên mạnh mẽ của người dân Sài Gòn đã được
nghiên cứu lồng ghép trong các ý tưởng và thể hiện trong các giải pháp quy
hoạch đô thị.
Tuy nhiên để chuyển tải
thành công các đặc trưng văn hóa của Sài Gòn - TP HCM vào công tác quy hoạch và
quản lý quy hoạch xây dựng Khu đô thị mới Thủ Thiêm các kiến trúc sư, các
chuyên gia về kỹ thuật đô thị, các chuyên gia kinh tế - xã hội và các nhà
nghiên cứu khoa học còn rất nhiều việc phải làm trong việc triển khai các bước
đi tiếp theo.
Trong quá trình quản lý
quy hoạch cần chú ý tới việc hình thành các khu dân cư mang nhiều phong tục tập
quán khác nhau, mang nhiều ảnh hưởng của các vùng văn hóa khác nhau…Vì vậy
ngoài việc phân chia khu vực theo thu nhập (các khu tái định cư, khu nhà ở
thương mại…), việc nghiên cứu các không gian khu ở theo nguyên tắc phản ánh văn
hóa đa dạng thích ứng nhiều đối tượng phục vụ sẽ góp phần làm tăng sức hút đầu
tư và tăng sự hấp dẫn đối với người sử dụng.
Các không gian mở có tính
chất phục vụ các sinh hoạt cộng đồng dân cư cũng cần được đề cập đến các nhu
cầu và nguyện vọng của từng cụm dân cư, đáp ứng nhu cầu vui chơi giải trí, thụ
hưởng văn hóa và sinh hoạt lễ hội truyền thống. Trong không gian mở việc sử
dụng các loại cây thích hợp mang tính đặc trưng của miền sông nước Nam bộ cũng
cần phải được nghiên cứu thỏa đáng, hình thái tổ chức không gian cảnh quan có
tác động rất lớn đến cảm nhận của con người.
Đối với thiết kế đô thị,
đặc trưng văn hóa được thể hiện trong việc tạo ra không gian nhà ở. Đây là công
việc khó khăn, tuy nhiên nếu biết vận dụng và tổ chức không gian ở phù hợp với
tập quán sinh hoạt của người Việt: Gia đình nhiều thế hệ, không gian thờ cúng,
không gian sinh hoạt chung, áp dụng những hình thức kiến trúc truyền thống…
cũng góp phần phát huy những đặc trưng của văn hóa truyền thống. Đối với công
tác xây dựng, việc sử dụng linh hoạt các vật liệu địa phương: gạch nung, gốm,
đá, gỗ, lá, tre,… trong các chi tiết kiến trúc công trình là yếu tố quan trọng
trong việc tôn tạo và gìn giữ những giá trị truyền thống.
Văn hóa của Sài Gòn do con
người Sài Gòn tạo nên, hiểu biết sâu sắc về con người Sài Gòn là yếu tố quan
trọng để thực hiện tốt việc chuyển tải Văn hóa Sài Gòn - TP HCM vào công tác
quy hoạch nói chung và quy hoạch Khu đô thị mới Thủ Thiêm nói riêng. Chính vì
vậy, văn hóa là tiêu chí quan trọng đối với công tác nghiên cứu quy hoạch,
chuyển tải tốt những giá trị văn hóa đặc trưng vào lĩnh vực quy hoạch là nhiệm
vụ cần thiết của những người làm công tác quy hoạch. Khu đô thị mới Thủ Thiêm
trong tương lai có thật sự trở thành một phần không thể tách rời của TP HCM hay
không phụ thuộc rất nhiều vào việc chuyển tải thành công hay không các đặc
trưng văn hóa của thành phố. Phương án quy hoạch có thành công hay không ngoài
việc tiếp thu những thành tựu của khoa học, của nền văn minh thời đại còn phải
phản ánh văn hóa đặc trưng của khu vực nghiên cứu, cái hay cái dở của phương án
quy hoạch đô thị là sự phân biệt khác nhau giữa đô thị này với đô thị khác. Đô
thị cần thiết phải có tính đặc trưng riêng biệt của nó, có như vậy mới góp phần
làm gia tăng giá trị của đô thị và làm phong phú thêm cho nền văn minh thời
đại.
Vào những ngày này, bên
cạnh các khu nhà ở tái định cư đã và đang được xây dựng khá ồ ạt, tại các khu
vực khác, sau một thời gian dài bị chìm lắng, đã bắt đầu vào thời kỳ khởi động
xây dựng các tuyến giao thông chính và một vài dự án xây dựng các khu nhà ở
thương mại. Theo nghiên cứu của chúng tôi, so với ý tưởng của phương án Sasaki
với những nỗ lực chuyển tải thành công các đặc trưng văn hóa của Sài Gòn - TP
HCM sang Khu đô thị mới Thủ Thiêm và sau đó đã được pháp lý hóa bằng việc phê
duyệt các đồ án quy hoạch đô thị đang có nguy cơ bị mất dần đi khi chúng ta bị
“chi phối” quá nhiều bởi những lời “hứa hẹn”, bởi tham vọng của các nhà đầu tư
đang bằng “mọi giá” lấy lợi nhuận làm thước đo cho sự thành công của họ. Thiết
nghĩ, tại thời điểm này, vẫn không muộn nếu chúng ta mong muốn Sài Gòn - TP HCM
lưu giữ được các đặc trưng văn hóa trên con đường phát triển văn minh, hiện đại
theo xu thế chung của thời đại.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét